Jacy byli pomorscy i kaszubscy Żydzi? Czy posługiwali się językiem kaszubskim? Jaki obraz Żydów odnajdujemy w literaturze kaszubskiej? Na te i więcej pytań starano się odpowiedzieć podczas debaty naukowej w Muzeum Kaszubskim w Kartuzach. Wzięli w niej udział prof. Mirosława Borzyszkowska-Szewczyk, prof. Daniel Kalinkowski, prof. Dušan-Vladislav Paždjerski.

Przed drugą wojną światową Żydzi na Kaszubach stanowili element miejskich i wiejskich społeczności. Na Pomorzu w znacznej mierze przeważali niemieccy Żydzi, mówili, że są Niemcami wyznania mojżeszowego. Najwięcej Żydów na tych terenach było pod koniec XIX i na początku XX wieku. 

-  O początkach żydowskiego nazewnictwa możemy mówić tak naprawdę o XVIII wieku. Wraz z państwem pruskim umożliwiono im osadnictwo na tych terenach. To kilkanaście dekad, półtora wieku, kiedy Żydzi współkształtowali kulturę Kaszub i Pomorza. Byli silną mniejszością, choć nie ilościowo. To, co ich różniło od Żydów z polskiego interioru, Żydów z kresów, było świadome wybranie kultury niemieckiej. Gdy w 20-leciu wojennym przyszło prawodawstwo polskie, mamy do czynienia ze zderzeniem kulturowym z Żydami, którzy przyjeżdżają z wnętrza Polski. Państwo polskie traktuje ich nie jako odrębną kulturę, tylko jako narodowość - mówiła profesor Mirosława Borzyszkowska-Szewczyk. 

Profesor Mirosława Borzyszkowska-Szewczyk zebrała wspomnienia Żydów, którzy kiedyś mieszkali na Pomorzu. Opisała je w książce "Jüdische Gedächnistopographinen im Grenzraum. Autobiographik nach 1945 von Autoren Jüdischer Herkunft aus dem Pommernland " (wydana w jęz. niemieckim).

Polska była kiedyś niezwykle zróżnicowana

Przed II wojną światową Żydzi na Pomorzu stanowili 1 proc. społeczności całego powiatu. W mniejszych miejscowościach było ich może 5,10, 20 proc. W samych Kartuzach społeczność ta nie była liczna i rzadko kiedy przekraczała liczbę 100 osób.

- Myślę, że wciąż nie do końca rozumiemy, jak wyglądało społeczeństwo Rzeczpospolitej przed 1945 rokiem. Jak było niesamowicie kulturowo zróżnicowane, jak potem mit polski homogenicznie jednolitej zamieszał w naszym wyobrażeniu o świecie, jak oddalił nas od prawdy i od rzeczywistości - powiedziała Mirosława Borzyszkowska-Szewczyk.

Tym, co wyróżniało pomorskich i kaszubskich Żydów, było także życie w diasporze i stałym kontakcie. Czy posługiwali się oni językiem kaszubskim? Mirosława Borzyszkowska-Szewczyk podkreślała, że we wspomnieniach, które zebrała, wątek ten jest różnie podkreślany. 

- Nawet liczy się to, w której dekadzie ktoś się urodził, czy na ile rodzina się uratowała i czy ma związki z rodziną po wojnie - mówiła. 

Jako przykład podała Franka Meislera - rzeźbiarza, autora cyklu pomników upamiętniających Kindertransporty:

- Jego pradziadek ożenił się z Kartuzianką. Pod koniec XIX wieku mieszkali oni przez kilka lat w Kartuzach. Był on handlarzem koni. Znał kaszubski, a pojedyncze słowa kaszubskie były częścią języka domowego - mówiła. - Sama Else-Elżbieta Pintus (Kaszubka  z Chmielna żydowskiego pochodzenia, autorka unikatowych wspomnień pt. "Moje prawdziwe przeżycia" - red.) znała wszystkie języki naszych Kaszub. Były to: kaszubski, polski, niemiecki, plattdeutsch. Te języki były obecne w domu Pintusów w Chmielnie. Warto podkreślić, że jej ojciec - Maks Pintus był współzałożycielem Kaszubskiego Towarzystwa Ludoznawczego w Kartuzach, a potem skarbnikiem. I nie był jedynym Żydem w nim - kolejnym był jeden z braci Rabowów. To kolejna znana piekarska rodzina, dynastia kartuska, oczywiście do czasu wybuchu II wojny światowej. 

Co o Żydach mówi literatura kaszubska?

Profesor Daniel Kalinowski mówił o różnym spojrzeniu pisarzy kaszubskich na Żydów. Pisał o nich już Florian Ceynowa w dialogach z 1850 roku, a także w pieśniach z lat 60. i 70. Niektóre z nich mają zabarwienie antysemickie.

- Obraz Żyda w literaturze jest zależny od dekad. To są różne okresy historyczne i różne obrazy kultury żydowskiej - mówił Daniel Kalinowski.

[FOTORELACJA]27954[/FOTORELACJA]

Hieronim Derdowski w utworze "O panu Czorlińscim..." również poszedł w podobną, co Ceynowa stronę. Opisał społeczność żydowską w sposób naznaczony stereotypami, nierzadko wyśmiewając ich wygląd. 

 - Słyszymy, że każdy z nich jest przedstawiony z drwiną, z łatką. To jest sytuacja z końca XIX wieku. Jedna z tych osób jest pozytywnie przedstawiona: Bartek spod Chojnic, który, aby mógł być przez Kaszubów zaakceptowany, musi się ochrzcić - przytoczył prof. Kalinowski.

Z kolei już u Aleksandra Majkowskiego Żyd pełni zupełnie inną rolę. 

- Majkowski to kolejne, wykształcone pokolenie piszących po kaszubsku, czerpiące z europejskiego i polskiego modernizmu - mówił. - Tu mamy do czynienia z postawą wręcz filosemicką. 

W Życiu i przygodach Remusa umieścił Żyda Gabę. Był on swego rodzaju przewodnikiem Remusa, to on pokazał mu książki, literaturę, słowo. 

- Remus jakiego znamy nie istniałby bez Gaby - stwierdziła prof. Borzyszkowska-Szewczyk.

Kartuska synagoga w kształcie kościółka

Naukowcy podkreślali również inne aspekty, m.in. to, że Kaszubów i Żydów mógł łączyć fakt, że mogli być uważani w Polsce za "obywateli drugiej kategorii".

- W pierwszym dokumencie etnograficznym dotyczącym Kaszubów z 1821 roku, a dokładnie Słowińców, jest zdanie, że w hierarchii społecznej Żydzi i Cyganie byli niżej pod Kaszubami. Wielokulturowość była zhierarchizowana, ale Kaszubi to była taka "swojska inność" - powiedziała Mirosława Borzyszkowska-Szewczyk.

Przypomniano, że w 1932 r. Kartuzy były siedzibą wyznaniowej gminy żydowskiej. 

- Dzięki wspólnej, solidarnej w działaniu społeczności żydowskiej, udało się tu utrzymać zarząd gminy. Składał się on z członków tych naszych zasiedziałych rodzin żydowskich, kaszubskich. Państwo polskie miało do nich większe zaufanie. Dopiero w 1937 r. siedziba okręgu kartuskiego przeniosła się do Gdyni - wyjaśniała Mirosława Borzyszkowska-Szewczyk.

Wskazała także na kolejny przykład związania Żydów kartuskich z kaszubskimi ziemiami. Ich synagoga, znajdująca się w głębi Rynku, miała kształt... wiejskiego kościółka.

- Dwa żydowskie rody były w Kartuzach bardzo silne: Abrahamsohn, Rabow. Nie wiem, czy państwo wiecie, ale Rabowowie co roku fundowali brzózki, by przystrajać nimi ulice miasta na Boże Ciało - mówiła Mirosława Borzyszkowska-Szewczyk.

Naukowcy zwrócili też uwagę na fakt, że w latach 30-tych w pomorskiej i kaszubskiej prasie nie brakło wielu antysemickich treści.

Głos zabrali także zgromadzeni w Muzeum Kaszubskim słuchacze, m.in. Ryszard Leszkowski - badacz i popularyzator pamięci o kartuskiej społeczności żydowskiej. Opowiadał o listach znalezionych na jednym z kartuskich strychów pisanych przez kartuskiego Żyda Jakuba Goldberga, który został deportowany w 1939 roku.

- Pisał z Piotrkowa, z pierwszego w Polsce getta, że schudł prawie 30 kilogramów. Był młodym, 20-letnim mężczyzną. Jego listy są pełne nostalgii. Pisze do swojego kolegi , mieszkańca Kartuz, Polaka, żeby przysłał mu "bùksë" i "stryfle". To kolejna historia i wiele takich kuferków na kartuskich strychów jeszcze jest ukrytych - powiedział. 

Zebrani w Muzeum Kaszubskim mogli posłuchać także koncertu wirtuoza akordeonu Pawła A. Nowaka, który wykonuje także muzykę żydowską oraz posmakować specjalnie przyrządzonej soczewicy - jednego z podstawowych składników w kuchni żydowskiej.

[ZT]30422[/ZT]