Efekt brzasku to problem, który może dotknąć diabetyków obu typów, choć częściej występuje u osób chorujących na cukrzycę typu 1. Termin odnosi się do stanu porannego wzrostu poziomu cukru we krwi na czczo. Zrozumienie mechanizmów stojących za efektem brzasku jest niezwykle istotne dla skutecznej samokontroli cukrzycy. Jakie są jego przyczyny i jak można mu zapobiegać? Dowiedz się więcej na temat zjawiska porannej hiperglikemii u cukrzyków.
O efekcie brzasku mówimy wtedy, gdy u osoby chorej na cukrzycę występuje powtarzająca się wysoka glukoza na czczo o poranku, najczęściej między godziną 4.00 a 5.00 rano. Hiperglikemia występuje najczęściej jeszcze podczas snu, przed zjedzeniem jakiegokolwiek posiłku. Zjawisko brzasku diagnozuje się na podstawie pomiarów glukozy we krwi w godzinach nocnych: o północy, 4.00, 5.00 i 6.00. Pomocne są w tym urządzania do ciągłego monitorowania glikemii, przeznaczone do użytku domowego – przy ich pomocy można dokonać pomiarów bez budzenia się. Jeśli u diabetyka występuje efekt brzasku, glikemia o północy mieści się w normie, a od godziny 4.00 zaczyna stopniowo wzrastać.
Efekt brzasku spowodowany jest głównie zwiększoną produkcją niektórych hormonów w godzinach nocnych i o poranku. Chodzi tu przede wszystkim o: hormon wzrostu, glukagon, adrenalinę i kortyzol. Charakteryzują się one działaniem antagonistycznym (przeciwstawnym) do insuliny. U osób zdrowych mają za zadanie przygotować organizm do aktywności podczas dnia i nie mają wpływu na poziom cukru we krwi. U diabetyków jednak mogą nasilać insulinooporność, przez co hamują prawidłowe działanie insuliny. Ponieważ efekt brzasku zależy w dużej mierze od gospodarki hormonalnej, występuje najczęściej w okresie dojrzewania u osób chorujących na cukrzycę typu 1. W tym czasie dochodzi bowiem do intensywnego wydzielania hormonu wzrostu. Nie oznacza to jednak, że u osób starszych czy młodszych zjawisko to w ogóle nie występuje. Efekt brzasku obserwuje się u diabetyków w każdym wieku.
Przyczyną hiperglikemii porannej mogą być też inne czynniki niż efekt brzasku. Wzrost stężenia cukru we krwi w nocy i o poranku wynika też często z błędów dietetycznych lub z nieodpowiedniego dawkowania insuliny i leków przeciwcukrzycowych przez diabetyka. Niekorzystny dla porannej glikemii może okazać się zarówno brak kolacji, jak i zbyt obfity ostatni posiłek przed snem. Do najczęściej spotykanych błędów w dawkowaniu insuliny należą: źle dobrana dawka, pominięcie dawki, nieodpowiednia pora jej podania, iniekcja insuliny w zrost w tkance podskórnej, niewystarczające wymieszanie insuliny.
Na poranną glikemię wpływ mogą mieć również: zbyt intensywny wysiłek fizyczny, mała ilość ruchu w ciągu dnia, bezsenność, infekcje w organizmie. W tych przypadkach mówimy najczęściej o hiperglikemii z odbicia, czyli efekcie Somogyi. Na skutek błędów dietetycznych czy nieodpowiedniego dawkowania insuliny u chorego dochodzi do gwałtownego spadku poziomu cukru we krwi (hipoglikemii). Organizm w mechanizmie obronnym powoduje wyrzut hormonów stresu (adrenaliny, kortyzolu), czego konsekwencją jest hiperglikemia poranna.
Kluczowe dla prawidłowych wartości glikemii rano i o każdej innej porze dnia jest właściwe leczenie oraz regularne kontrolowanie poziomu cukru we krwi. Dzięki systematycznym wizytom u diabetologa, badaniom diagnostycznym i samokontroli możliwe jest wczesne wykrycie nieprawidłowości i odpowiednie dostosowanie leczenia, np. zwiększenie dawki insuliny lub leku przeciwcukrzycowego. Wszelkie zmiany w leczeniu farmakologicznym powinny zostać wdrażane w porozumieniu z lekarzem. Oprócz tego nie mniej ważne są też modyfikacje w diecie i stylu życia. Odpowiednio skomponowane posiłki oraz umiarkowana, regularna aktywność fizyczna pomagają w kontrolowaniu poziomu cukru we krwi i zapobiegają porannej hiperglikemii.
Źródła:
Monnier L., Colette C., Dejager S., Owens D. (2013). Magnitude of the dawn phenomenon and its impact on the overall glucose exposure in type 2 diabetes: is this of concern? Diabetes care, 36(12), s. 4057–4062. https://diabetesjournals.org/care/article-pdf/36/12/4057/614078/4057.pdf
