Jakie sowy żyją w kaszubskich lasach? Posłuchaj! (konkurs)

Sowy ? tajemniczy i perfekcyjni nocni łowcy żyją również w kaszubskich lasach. Na terenie Nadleśnictwa Kartuzy można napotkać włochatkę, puszczyka, płomykówkę, sóweczkę, pójdźkę. Ich głosy mogą sprawić naprawdę przejmujące wrażenie, zwłaszcza nocą. Posłuchaj!

Żyjące po zmierzchu sowy, od wieków otoczone są mitami i przesądami. Kojarzą się z ciemnością, nocą, smutkiem, a nawet śmiercią. Kiedyś wiązano je z siłami nieczystymi i piekielnymi, w legendach były towarzyszkami czarownic i czarnoksiężników. Sowa była u Słowian utożsamiana ze Strzygą - upiorem wysysającym krew i wyjadającym wnętrzności. Nasi przodkowie w puchaczu widzieli widmo zbliżającej się śmierci.

W innych rejonach świata sowy były odbierane zupełnie inaczej, na przykład w Chinach uchodziły za symbol pioruna, czczonego przez kowali, poświęcone były odrodzeniu i triumfowi światła. U Greków ptak ten był świętym symbolem mądrości, jasnowidzenia.

Te tajemnicze ptaki zamieszkują również kartuskie lasy. Najczęściej można tu zobaczyć lub usłyszeć włochatkę, puszczyka, sóweczkę, płomykówkę i pójdźkę. Niewykluczone, że na terenie Nadleśnictwa Kartuzy przebywają także puchacz i uszatka.

h3. Dzięki doskonałemu słuchowi precyzyjnie znajdują ofiarę

Sowy przystosowały się do polowania nocą i o zmroku, choć niektóre gatunki powróciły do dziennego trybu życia. Nie są spokrewnione z ptakami drapieżnymi, ale posiadają wiele cech wspólnych, wynikających z podobnego trybu życia. Wśród nich można wymienić: ostre dzioby i szpony, dobry wzrok, zdolność widzenia stereoskopowego (dwuocznego). Różnice to przede wszystkim nocny tryb życia sów oraz ich doskonały słuch.

Sowy słyszą w przedziale 50-21000 Hz. Nie posiadają uszu zewnętrznych, a jedynie otwory słuchowe ukryte pod piórami. ?Uszy? widoczne u niektórych sów (np. sowy uszatej) to jedynie pęki piór. Wokół oczu i dzioba sowy mają szlarę, czyli promieniście ułożone pióra, sztywniejsze od innych. Funkcją szlary jest skupianie fal dźwiękowych o wysokich częstotliwościach. Działa ona podobnie jak talerz satelitarny lub ręka przyłożona do ucha. W obrębie szlary, na jej krawędzi leżą sowie uszy, otoczone zagłębieniem, przechodzącym dalej w rynienkę w upierzeniu. Dźwięk trafiający do szlary jest kierowany poprzez rynienki do zagłębień i dalej do uszu. Co istotne, otwory słuchowe po obu stronach głowy są ułożone niesymetrycznie, również zagłębienia mają inny kształt. Powoduje to, że dźwięk dochodzi do uszu w różnym czasie i w nieco innej formie. Dzięki temu sowa potrafi precyzyjnie zlokalizować ofiarę nawet w całkowitej ciemności.

Oczy sów (w przeciwieństwie do większości innych ptaków) są zwrócone do przodu, podobnie jak u człowieka, w wyniku czego pole widzenia lewego i prawego oka częściowo nachodzi na siebie. Umożliwia to sowom widzenie przestrzenne. Dzięki tej umiejętności posiadają one dokładniejsze oszacowanie odległości, przy czym sowy pomagają sobie wykonując pocieszne okrężne ruchy głowy.

h3. Puszczyk

To jedna z naszych najpospolitszych sów. Zamieszkuje wszelkiego rodzaju lasy, spotyka się go także w osiedlach ludzkich ? od pojedynczych zabudowań po śródmiejskie parki wielkich miast.

Puszczyki mają duże zdolności adaptacyjne, dlatego gniazdują zarówno w dziuplach drzew, jak i w budkach lęgowych czy budowlach. Zimą, przy niedostatku gryzoni, mogą polować także na małe ptaki, co zapewnia im przetrwanie okresu chłodów. Pohukiwanie puszczyka jest jednym z najlepiej znanych ogółowi ludzi głosów sów. Można je usłyszeć już późną zimą jako pierwszy zwiastun wiosny. Jego głos sprawia przejmujące wrażenie, zwłaszcza, jeśli usłyszy się go nocą na starym cmentarzu lub w innym odludnym miejscu. Można wówczas usłyszeć głośne, zawodzące, lecz zarazem dźwięczne pohukiwanie: ?huuuuuuh-hu-huhuhuhuuuuuh?. Głos samicy jest podobny, lecz bardziej szorstki i żałosny.

p=. "POSŁUCHAJ PUSZCZYKA":/pictures/2014-09/puszczyk.mp3

Puszczyk jest średniej wielkości sową o bardzo masywnej, zwartej sylwetce. Ma relatywnie bardzo dużą głowę, maskujące upierzenie przypominające korę: szarobrązowe w ciemne podłużne paski i plamki. Posiada czarne oczy i pomarańczowożółtawy dziób.

Jak wszystkie sowy, lata bezszelestnie, dzięki specjalnej strukturze lotek i ich ułożeniu w skrzydle. Jego pokarm składa się głównie z myszy, norników i innych małych ssaków.

h3. Włochatka

Włochatka jest mieszkańcem lasów mieszanych i borów, wiedzie ściśle nocny tryb życia. Gniazduje w starych dziuplach po dzięciole czarnym. Preferuje przy tym starodrzewy bukowe i sosnowe. Jako kryjówki dzienne wykorzystuje gęste kępy drzew iglastych, gdzie przesiaduje na gałęzi zwykle ciasno przytulona do pnia. W Nadleśnictwie Kartuzy usłyszeć ją można w Lasach Mirachowskich, gdzie objęta jest ochroną.

Bardzo rzadko widać je w ciągu dnia. Nocny tryb życia sprawia, że pewne cechy budowy ciała typowe dla sów są u włochatki szczególnie silnie wyrażone: ich uszy są jeszcze bardziej asymetrycznie osadzone niż u innych sów. To sprawia, że mogą dokładnie zlokalizować ofiarę nawet w kompletnych ciemnościach, bez kontaktu wzrokowego.

Włochatka to mała sowa o zaokrąglonej sylwetce, dużej głowie i krótkim ogonie. Pod względem upierzenia i rozmiarów przypomina pójdźkę, od której różni się bardziej kontrastową i jaśniejszą szlarą. Sama barwa upierzenia jest też wyraźniejsza. Obie sowy różnią się zachowaniem. Włochatka ma równy, prostoliniowy lot, a pójdźka falisty (gdy czatuje lub jest zaniepokojona wykonuje też przysiady i skłony). Pod względem wielkości jest mniejsza od gołębia.

Włochatki polują na gryzonie i inne drobne ssaki oraz ptaki, od wielkości mysikrólika do rozmiarów kwiczoła. Często magazynują zdobycz w dziuplach drzew.

p=. "POSŁUCHAJ WŁOCHATKI":/pictures/2014-09/wlochatka.mp3

Wiosną można usłyszeć terytorialny śpiew samca o charakterystycznym i bardzo melodyjnym "hu-hu-hu". Samotne samce odzywają się tak przez całą noc do maja i czerwca. Pomijając przerwę około północy, włochatki mogą odzywać się przez całą noc aż po pierwszy brzask.

h3. Pójdźka

Pójdźka jest w Polsce ptakiem bardzo nielicznie lęgowym. Zamieszkuje otwarty krajobraz rolniczy ? gniazduje w budynkach, dziuplach drzew, często w bezpośrednim sąsiedztwie człowieka. Prowadzi ściśle osiadły tryb życia. Charakterystyczny dla pójdźki jest falisty lot, jak u dzięciołów. Często przesiaduje na słupach telegraficznych, dachach lub płotach, czatując na zdobycz. Zaniepokojona dyga i kiwa się.

Pójdźka jest małą sową o krępej budowie. Duża i szeroka brązowa głowa upstrzona jest białymi plamkami, a dwie białawe brwi nadają pójdźce srogi wyraz twarzy. Jej pokarm stanowią owady, dżdżownice, a także gryzonie, niewielkie ptaki i żaby.

p=.

W mitologii greckiej pójdźka odgrywała doniosłą rolę. Tę małą sowę uważano za posłańca Ateny ? bogini mądrości. Jeśli pójdźka przeleciała nad grecką armią, żołnierze uznawali to za dobry omen, znak zwycięstwa. W Polsce, dawniej, uważano, że pójdźka przepowiada śmierć, wołając: "pójdź, pójdź w dołek pod kościołek...". Była nawet z tego powodu zabijana.

p=. "POSŁUCHAJ PÓJDŹKI":/pictures/2014-09/pojdzka.mp3

Głos terytorialny samca to przeraźliwe, wysokie ?guuk? lub ?puuijć? (kojarzące się ze słowem ?pójdź? ? stąd polska nazwa). Alarmuje krótkim ?kju?.

h3. Płomykówka

To sowa średniej wielkości, o smukłej sylwetce. Jest ściśle związana z osiedlami ludzkimi. Większość jej gniazd znajduje się w wieżach kościołów. Zamieszkuje także strychy opuszczonych domów oraz stare stodoły. Poluje na rozległych, otwartych przestrzeniach pól i łąk na drobne gryzonie, chwyta też niewielkie ptaki i żaby. Jej upierzenie sprawia, że lecące ptaki wydają się uderzająco jasne, wręcz białe. Na ciele ptaka występują podłużne czarno-białe plamki w kształcie płomyka, od których wzięła się polska nazwa tego gatunku.

p=.

Płomykówki mają bardzo dobrze rozwinięty zmysł słuchu oraz zdolność widzenia w słabym oświetleniu, dzięki czemu są doskonałymi myśliwymi. Potrafią dokładnie zlokalizować ofiarę nawet w całkowitej ciemności ? pomaga im w tym asymetryczne usytuowanie uszu. Gdy hałas jest zbyt uciążliwy, bardzo wrażliwe uszy mogą być zasłonięte małymi klapkami z piór.

p=. "POSŁUCHAJ PŁOMYKÓWKI":/pictures/2014-09/plomykowka.mp3

Głosów wydawanych przez płomykówkę nie sposób pomylić z żadnym innym ptakiem. Są to ochrypłe wrzaski, przeszywające jęki, które zapewne w przeszłości były przyczyną wielu nieporozumień i zabobonów.

h3. Sóweczka

To najmniejsza sowa żyjąca w Polsce, jej rozmiar porównywalny jest do wielkości szpaka. Zamieszkuje stare drzewostany iglaste wiodąc bardzo skryty tryb życia. Poza okresem lęgowym można ją spotkać także w lasach liściastych.

p=.

Sóweczki są aktywne głównie o świcie i o zmierzchu, a także nocą. Widywana najczęściej na czubkach świerków i innych drzew, charakterystycznie zadzierając ku górze ogon i kiwając się. Nie jest to ptak bardzo płochliwy, ale w dzień trudno go zauważyć, bo przesiaduje zwykle w gęstwinie gałęzi drzew.

Sóweczka żywi się głównie gryzoniami i niewielkimi ptakami (choć potrafi upolować nawet większe od niej samej, np. drozda). Gatunek ten ma zwyczaj gromadzenia zapasów ? pokarm gromadzi w dziuplach.

p=. "POSŁUCHAJ SÓWECZKI":/pictures/2014-09/soweczka.mp3

Głos terytorialny sóweczki to powtarzający się smutny gwizd ?pju?, przypominający nieco głos gila. Sóweczki odzywają się w dzień, zwłaszcza o świcie i o zmierzchu, bardzo rzadko nocą (tylko w jasne, księżycowe noce oraz krótko po zajęciu terytorium).

h3. Puchacz

Jest największą europejską sową, aktywną przede wszystkim w nocy. Jego upierzenie posiada różne tonacje brązu, jest nieco zmienne w zależności od podgatunku, z licznymi plamkami i kreskami. Na głowie puchacz posiada dwa sterczące pęczki piór, przypominające uszy.

p=.

Gniazduje najczęściej w niedostępnych ostępach leśnych, sąsiadujących z otwartymi żerowiskami (pola, łąki). Dorosłe puchacze są bardzo przywiązane do miejsca i mogą zajmować ten sam rewir przez wiele lat. Puchacze unikają zwykle jakiejkolwiek styczności z człowiekiem, reagując na jego pojawienie się błyskawiczną ucieczką. Jeśli puchacz zostanie zapędzony w kozi róg lub z innych powodów nie może odlecieć, przyjmuje wówczas imponującą postawę obronną: otwiera szeroko oczy i stroszy wszystkie pióra, pochyla tułów i rozpościera skrzydła niczym tarczę, wściekle przy tym fukając. Sprawia tym samym wrażenie znacznie większego niż w rzeczywistości.

Puchacz był niegdyś intensywnie tępiony (często kojarzono go ze złem i śmiercią), odławiano go również by służył jako przynęta przy polowaniu. W Polsce objęty jest ścisłą ochroną gatunkową.

p=. "POSŁUCHAJ PUCHACZA":/pictures/2014-09/puchacz.mp3

Puchacz odzywa się charakterystycznym, niskim, dwusylabowym ?u-hu?. Druga sylaba jest nieco cichsza i lekko wibrująca. uchacze odzywają się praktycznie przez cały rok, najintensywniej jesienią (wrzesień i październik) oraz zimą przed złożeniem jaj (styczeń?luty). W okresie tokowania pod koniec zimy ich hukanie słychać całymi nocami.

h3. Uszatka

To obok puszczyka najpopularniejsza sowa Polski. Ogólnym ubarwieniem i kształtami, np. pomarańczowymi tęczówkami i sterczącymi "uszami na głowie", jest podobna do puchacza, jednakże znacznie od niego mniejsza i szczuplejsza. Od ?uszu? wzięła się ich nazwa gatunkowa. Nie są w rzeczywistości związane ze słuchem, a stanowią ozdobę pomagającą się maskować. Chociaż uszatka jest tylko nieco większa od gołębia to robi wrażenie dużo większej przez okazalszą głowę i skrzydła.

Uszatki gniazdują z reguły w starych gniazdach innych ptaków, najczęściej krukowatych. Na terenach, gdzie brak takowych, chętnie zasiedlają sztuczne gniazda, przypominające wiklinowe kosze. Aktywna jest nocą, poluje głównie o zmierzchu i o świcie. W dzień uszatka siedzi ukryta, wyciągając ciało aby upodobnić się do gałęzi drzew. Jest płochliwa ? zaniepokojona, prostuje się i wysmukla oraz przymyka oczy.

Żywi się prawie wyłącznie gryzoniami ? nornikami i myszami oraz innymi drobnymi ssakami do rozmiarów szczura, ryjówki. W ostatnich latach coraz liczniejsza w obrębie osiedli ludzkich, w miejskich parkach. Widywana nawet w obrębie blokowisk.

p=. "POSŁUCHAJ USZATKI":/pictures/2014-09/uszatka.mp3

Objęta jest ochroną gatunkową ścisłą. Najlepszą metodą ochrony uszatki jest pozostawianie drzew z gniazdami po ptakach krukowatych oraz ogólnie utrzymanie krajobrazu rolniczego z mozaiką pól, łąk, zadrzewień i zakrzaczeń. Ponadto w Polsce prowadzone są programy ochronne, polegające na wieszaniu koszy wiklinowych, które uszatki wykorzystują jako miejsca do gniazdowania.

(oprac. na podst. materiałów przygotowanych przez Nadleśnictwo Kartuzy, nagrania: Jaki to ptak cz.2, Jaki to ptak cz.4, Leśne Studio Filmowe ORLWP w Bedoniu)