Cmentarzysko Uniradze. Przez ponad 2 tys. lat chowano tam zmarłych

Kartuskie lasy kryją wiele tajemnic. Jedną z nich jest cmentarzysko kurhanowe Uniradze-Przewóz położone w leśnym kompleksie niedaleko Stężycy. Znajdują się tam co najmniej 2763 kurhany, w których przez ponad 2000 lat chowano zmarłych. Podczas nadchodzących listopadowych dni pamiętajmy także i o nich.

W pierwszych dniach listopada odwiedzamy groby najbliższych zmarłych, zapalamy znicze, modląc się za ich dusze. Wspominając wszystkich, którzy odeszli z tego świata, pamiętajmy jednak również o tych, którzy zostali spoczęli w ziemi przed tysiącami lat. Właśnie kartuskie lasy kryją jedno z największych cmentarzysk kurhanowych w Europie ? położone w kompleksie leśnym, rozciągającym się szerokim pasem na wschód od jez. Raduńskiego, pomiędzy Stężycą a Przewozem, w leśnictwie Uniradze.

Dotychczas ustalono tam lokalizację co najmniej 2763 kurhanów. Prawdopodobnie jeszcze w początkach XX w. mogło ich być ok. 3500 - 4000. Najstarsze pochodzą z Epoki Brązu - ok. 1100 przed Chrystusem, a ostatnie to konstrukcje z X ? XI wieku naszej ery, dokumentujące ostatnie przejawy kultów pogańskich na tym terenie.

h3. Miejsce przyciągające archeologów

Cmentarzysko od dawna było znane ludności miejscowej. W literaturze po raz pierwszy zostało wspomniane przez Gotfryda Ossowskiego, który opisał je w następujący sposób: "Stężyca I. We wschodniej części wsi, na polach p. Tokarskiego na niewielkiej wyniosłości, znajdowały się jeszcze w r. 1878 szczątki kopców kamiennych w których groby dawniej splądrowane zostały. Stężyca II. Mogilisko leży w lesie skarbowym nieopodal od leśniczówki. Badań żadnych w tej miejscowości nie dokonywano". Wykopaliska na stanowisku oznaczonym przez Ossowskiego jako Stężyca I zostały przeprowadzone w latach 1896-1898. Po znajdujących się tam kurhanach łużyckich nie ma już śladu. Jeszcze przed publikacją Ossowskiego nieznana bliżej liczba grobów na północnym skraju cmentarzyska w Przewozie została odsłonięta przez wiatr i przebadana w roku 1874 przez O. Helma. Została tam znaleziona brązowa szpila i bransoleta oraz fragmenty ceramiki datowane na wczesną epokę żelaza. Możliwe, że nie były to kurhany, lecz groby skrzynkowe.

Pierwsze prace wykopaliskowe na stanowisku Uniradze przeprowadził w roku 1922 Józef Kostrzewski; odkopał on jeden kurhan zawierający siedem szkieletów. We wrześniu 1934 roku Jacek Delekta (Muzeum Okręgowe w Toruniu), członek zespołu Kostrzewskiego, przebadał cztery kurhany datowane na podstawie wyposażenia na X-XI wiek. W czasie II wojny światowej dokumentacja obu wykopalisk zaginęła. W roku 1966 L.J. Łuka dokonał częściowej inwentaryzacji stanowiska oraz ratunkowych wykopalisk jednego kurhanu. W roku 1985 Jerzy Fellman wykonał plan inwentaryzacyjny oddziałów 43 (część południowa) i 48 leśnictwa Uniradze, na terenie których zidentyfikowano 605 kurhanów. Wreszcie w 1995 obszar cmentarzyska został częściowo opisany w ramach rejestru tzw Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP).

W roku 2001 został rozpoczęty wspólny projekt Zakładu Antropologii Historycznej IA UW oraz Muzeum Archeologicznego w Gdańsku mający na celu inwentaryzację stanowiska, a także przeprowadzenie badań wykopaliskowych na zagrożonych obiektach. W 2011r. Nadleśnictwo Kartuzy utworzyło ścieżkę archeologiczną według projektu prof. Mariusza Ziółkowskiego, w ramach której uporządkowano kurhany i wyeksponowano grób skrzynkowy odkryty w latach międzywojennych przez J. Kostrzewskiego i J. Delektę.

h3. Wyjątkowe znaczenie miejsca pochówku

Jak podkreślali naukowcy, zajmujący się wykopaliskami, miejsce to musiało mieć wyjątkowe znaczenie, a jego tradycja przetrwała migracje ludnościowe, zmiany kulturowe i religijne jakie zachodziły w ciągu ponad 2000 lat historii. Chowano tu zmarłych nie tylko z bezpośredniej okolicy, ale i z dalej położonych obszarów. Naukowcy podejrzewają, że to bliskość Wieżycy ? najwyższego wzgórza tej części Pomorza sprawiła, że teren ten był centrum religijno-ceremonialnym.

Cmentarzysko położone jest w bardzo szczególnym miejscu, gdzie krzyżowały się wpływy kulturowe ze Skandynawii i Środkowej Europy. Jego wielkość wskazuje na to, że byli na nim chowani mieszkańcy większego obszaru. Również opowieści ludowe o cmentarzysku sugerują, że miało ono wielkie znaczenie. Przeprowadzone przed wojną badania sugerują, że pochówki były bogato wyposażone, a szczątki ludzkie zachowały się w doskonałym stanie.

Obecnie cmentarzysko w całości znajduje się w kompleksie leśnym, jednak jego pierwotny zasięg był większy i obejmował przynajmniej niektóre okoliczne pola. Kurhany zachowały się jednak wyłącznie na terenach leśnych, szczególnie dobrze w naturalnych lasach bukowych. Na wtórnie zalesionych terenach porolnych nie stwierdzono występowania kurhanów.

Na tym rozległym obszarze o powierzchni ok. 6 km2 stwierdzono obecność kilku skupisk kurhanów różnych typów i różnej przynależności kulturowo-chronologicznej. Zlokalizowano trzy koncentracje kurhanów. Pierwsza z nich leży w oddziałach leśnictwa Uniradze, druga i trzecia znajdują się w różnych oddziałach leśnictwa Przewóz,. Ze względu na formę zewnętrzną można wyróżnić cztery typy kurhanów: A - śr. do 3 m., okrągły, z płaszczem kamiennym; B - śr. 3-6 m., podłużny, z płaszczem kamiennym; C - 6-15 m., wysokość 0.8-1.4 m., zazwyczaj lekko spłaszczony, prostokątny lub wydłużony; D - śr. pow. 15 m., wysokość 2-3 m., okrągły, pokryty ziemią.

h3. Najwcześniejsze kurhany sprzed 3 tysięcy lat

Naukowcy przypisali kurhany typu C do kultury łużyckiej i Epoki Brązu, jednak nie wykluczają, że podobne obiekty mogą być tworami innych kultur, np. wczesnośredniowiecznych. Jeden z kurhanów znajdujących się przy ścieżce dydaktycznej w Uniradzu, przypisano właśnie do Epoki Brązu. Jest on datowany na 1100-900 r.p.n.e. To kamienno-ziemna konstrukcja z wewnętrznym kręgiem kamiennym, w obrębie którego składano w glinianych urnach, tzw. popielnicach, popioły spalonych na stosie zmarłych. Niekiedy do grobu wkładano broń czy ozdoby wykonane z brązu.

Wznoszenie takich obiektów prawdopodobnie przebiegało w następujących fazach: po wybraniu i oczyszczeniu miejsca pod kurhan budowano krąg kamienny z dużych, przylegających do siebie głazów; we wnętrzu kręgu sypano ziemię i układano mniejsze kamienie, tworząc rodzaj płaszcza, wewnątrz którego przygotowano niewielkie komory na popielnice; po złożeniu urn z prochami zmarłych sypano kolejno warstwę ziemi i kamieni, tworząc płaszcz zewnętrzny, który przykrywał również wspomniany krąg kamienny.
Kurhany kultury łużyckiej reprezentują najwcześniejszą zidentyfikowaną do obecnej chwili fazę użytkowania cmentarzyska Uniradze. Raz wzniesione, mogły być użytkowane wielokrotnie jako miejsce pochówków nawet przez kultury późniejsze o kilkaset czy nawet więcej lat.

h3. Ciała palono na stosach

Na trasie ścieżki edukacyjnej znajduje się również grób skrzynkowy kultury pomorskiej (VIII-III w. p.n.e.). Wykonany on został z płaskich płyt kamiennych, posiadał także kamienną obstawę. Dno jego komory wypełniał piasek, natomiast przykryciem grobu była najprawdopodobniej leżąca nieopodal płyta.

W 2011 roku w trakcie czyszczenia otoczenia obiektu oraz likwidacji otaczających go kilkudziesięcioletnich hałd powykopaliskowych uzyskano kilkanaście fragmentów naczyń glinianych, typowych dla kultury pomorskiej oraz jeden fragment przepalonej kości ludzkiej. Jest to niewątpliwie pozostałość urny (lub urn) ze spalonymi szczątkami zmarłego, złożonej niegdyś wewnątrz kamiennej skrzyni. Obrządek pogrzebowy jest jednym z najbardziej typowych wyróżników kultury pomorskiej. Na stosie palono nie tylko ciało zmarłego, lecz także ozdoby, ceramikę i zapewne szaty.

h3. Znaleziono warkocz młodej kobiety

Kolejnym kurhanem, na który natkniemy się na trasie spaceru jest wczesnośredniowieczny kurhan ziemno-kamienny. Pochodzi on z okresu Wczesnego Średniowiecza (X-XI w.). Wnętrze takiego kurhanu podzielone było kamiennymi murkami na osiem komór, w których znaleziono szczątki dziewięciu dorosłych i dwójki dzieci. Pochówki były bogato wyposażone: niezwykle interesującym zjawiskiem okazał się warkocz młodej kobiety z wplecioną wełnianą nicią, doskonale zachowany i zakończony bursztynowym krążkiem. W tej samej mogile odkryto również szkielet mężczyzny, a przy nim m.in. żelazny nóż i szydło z drewnianym trzonkiem, pochewkę z brązową igłą i lnianą nitką. Jacek Delekta, którzy przebadał kurhan w 1934 r. stwierdził, że w grobie został pochowany szewc, przy którym znaleziono narzędzia pracy.

W kurhanie nie znaleziono żadnych elementów nawiązujących do chrześcijaństwa, co nie jest zaskakujące, gdyż w omawianym okresie historycznym ludność Pomorza była w znakomitej większości pogańska. Nadal pozostaje do wyjaśnienia, gdzie znajdowały się osady lub grody, których mieszkańcy byli tu chowani.

Jak widać cmentarzysko w leśnictwie Uniradze wciąż zawiera wiele tajemnic. Jedno jest pewne: to miejsce jest wyjątkowe nie tylko w skali Polski, ale i całej Europy.

(oprac. na podst. materiałów przygotowanych przez Nadleśnictwo Kartuzy)