Obszary Nadleśnictwa Kartuzy pod zaborem pruskim

W 1772 roku Prusy Królewskie, a wraz z nimi obszar Nadleśnictwa Kartuzy, znalazły się pod zaborem pruskim. Przez 146 lat na tych terenach zachodziły istotne zmiany. Zlikwidowano dobra klasztorne, zmieniały się podziały administracyjne. Gospodarka leśna stała na wysokim poziomie, jednak pruska administracja stała się narzędziem służącym do germanizacji ludności kaszubskiej.

W latach 1772-1773 w Mirachowie utworzono urząd nadzorcy (Oberwat) oraz podleśniczego. Stanowisko nadzorcy piastował niejaki Krusiński, zaś podleśniczego Krintz. W Chmielnie, Goręczynie, Babim Dole w tym samym czasie odnotowano parobków leśnych, zaś w Gołubiu, pustkowiu Maks i Stężyckiej Hucie ? stróżów leśnych. Wyżej w hierarchii stali podleśniczowie zamieszkujący Bącką Hutę, Gowidlino, Mirachowo, Sianowską Hutę i Staniszewo.

W 1774 r. utworzono Kartuski Objazd Leśny. Co znamienne, jego siedziba nie mieściła się w Kartuzach, lecz w Jodłownie. Z dokumentów wynika, że w 1784 r. powierzchnia Kartuskiego Objazdu wynosiła 14 457 ha. Jednak należy pamiętać, że nie stanowił on zwartej całości. Był sumą rozsianych wysp leśnych, gruntów i jezior zarządzanych przez leśniczego lub Hegemeistra. Jedna z map z końca XVIII wieku wskazuje, że zachodnia część objazdu, określana jako rewir mirachowski, została podzielona na 11 mniejszych rewirów, zarządzanych przez siedmiu podleśniczych mieszkających w: Kamionce, Gowidlinie, Bąckiej Hucie (nadzór nad: Bącką Hutą, Staniszewem i Mirachowem), Wygodzie, Sianowskiej Hucie (piecza nad Sianowską Hutą i Staniszewskimi Chrustami) oraz w Luzinie. Około 1803 r. do kartuskiego objazdu włączono lasy znajdujące się przy Grabowie, Kłobuczynie, Połęczynie.

h3. Kasacja dóbr klasztornych i reformy

Pierwsze zmiany własnościowe na obszarze nadleśnictwa dotyczyły przede wszystkim likwidacji dużych kompleksów majątków ziemskich. Dokonano więc konfiskaty wielkich majątków kościelnych, starostw, majątków szlachty odmawiającej złożenia hołdu nowemu królowi.

Dobra klasztorne zostały przejęte przez pruskie kamery pod koniec 1772 r. Przeorowi i zakonnikom król pruski przyznał na utrzymanie 2 490 tal. rocznie. Starczało to zaledwie na wyżywienie. Swe dobra w 1772 r. utraciły też norbertanki żukowskie, otrzymując jedynie skromną sumę 1840 talarów rocznie. Klasztor kartuzów skasowano ostatecznie w 1823 r., zaś norbertanek w 1834 r.

Król pruski w 1772 r. stał się właścicielem nie tylko zagarniętych dóbr klasztornych, ale i królewszczyzn. Wszelkie działania dotyczące lasu regulowane były królewskimi ordynacjami leśnymi. Ta z 1775 r. określa reguły dotyczące korzystania z dóbr leśnych, m.in. korzystania z drewna, prowadzenia polowań, rozpalania ognia, wypasu trzody, użycia broni przez urzędników leśnych. Za nieprzestrzeganie zasad groziła dotkliwa kara pieniężna lub cielesna.

Reformy uwłaszczeniowe zapoczątkowano powszechnym uwolnieniem od poddaństwa w 1806 r. Stanowiły one ważną rolę w obrębie spraw własnościowych. W latach 1807-1872 stopniowo uwłaszczono chłopów (nadano im ziemię przez nich uprawianą na własność) za odszkodowaniem w formie nadziału ziemi lub w formie pieniężnej. Wraz z uwłaszczeniem dokonano likwidacji serwitutów, wspólnot gruntowych, komasacji i regulacji gruntów.

h3. Zmiany w administracji leśnej po kongresie wiedeńskim

Kolejne zmiany w administracji leśnej zaszły po kongresie wiedeńskim. Do Prus Zachodnich przyłączono Gdańsk i Toruń wraz z Ziemią Chełmińską. W myśl nowych podziałów administracyjnych z lat 1815-1817 Prusy podzielono na prowincje, rejencje i powiaty.

Powstały urzędy rejencyjne, którymi zarządzali kierownicy (prezesi). Rejencje podzielono na dwa wydziały zarządzane przez dyrektorów ? zagadnienia związane z lasami rozpatrywał Wydział II. Decyzje podejmowało wspólnie kolegium rejencyjne, którego uprawnienia od 1825 roku przejął prezes rejencji.

Drugi szczebel administracji leśnej w 1818 r. stanowiło sześciu leśnych inspektorów, którzy zarządzali leśnymi inspekcjami. Sprawowali oni kontrolę nad racjonalną eksploatacją wszystkich lasów leżących na terenie ich rejencji. Lasy rejencji gdańskiej podzielono na: Darżlubie (Darzlub), Kartuzy (Carthaus), Sobowidz (Sobbowitz), Filipy (Philippi), Drewniaczki (Wilhemlswalde), Mątowy (Montau). Podlegało im 16 rewirów podzielonych na 76 obchodów. Każdym rewirem zarządzać miał nadleśniczy, zaś obchodem ? podleśniczy.

Kartuski Leśny Inspektorat podzielono na 2 rewiry i 12 obchodów. Rewir Kartuzy obejmować miał: Bilowo, Kartuzy, Dzierżążno, Babi Dół, Dąbrowę, Chmielno. Rewir Mirachowo podzielono na: Mirachowo, Bącką Hutę, Wygodę, Staniszewo, Smolniki oraz Kamionkę. Nie do końca wiadomo, gdzie znajdowała się siedziba wspomnianej Inspekcji ? w Kartuzach czy w Smołdzinie. Pewnym jest natomiast, że w 1820 r. w liczących 43 domy oraz 168 mieszkańców Mirachowie urzędował Hegemeister, podobnie jak i w liczącym 7 mieszkańców Sarnim Dworze.

Kolejne zmiany wprowadzono pod koniec lat 20 XIX w. W ich wyniku zlikwidowano rewir kartuski ? został on wchłonięty przez rewiry (nadleśnictwa) Mirachowo oraz Jodłowno. Gospodarka w obu nadleśnictwach prowadzona była z zachowaniem porządku przestrzennego i określonej kolei rębu.

h3. Drewno i łowiectwo źródłem przychodów

Podstawowe źródło przychodów obu nadleśnictw (Mirachowo i Jodłowno) stanowiły pieniądze uzyskane ze sprzedaży drewna: budowlanego, użytkowego i opałowego. Wydatki były związane głównie z uposażeniem urzędników leśnych. Najwyższe ceny uzyskiwano za drewno dębowe i bukowe. W 1861 r . na obszarze Nadleśnictwa Jodłowno pozyskano 10 097 m3 drewna, zaś w Nadleśnictwie Mirachowo 7 268 m3.

W pierwszym okresie pruskiego panowania, zwłaszcza w latach 1729-1829, drzewo sosnowe i bukowe spławiano głównie Radunią. Jednak niski poziom rzeki i inne przeszkody zmniejszały opłacalność flisowania i, co za tym idzie, opłacalność sprzedaży drewna. Flisowanie utrudniały również liczne młyny. Istotny wpływ na podniesienie ceny drewna miała budowa dróg ? z Kościerzyny do Gdańska oraz z Gdańska do Słupska.

Drewno sprzedawano poprzez licytacje. Te w Kartuzach odbywały się najczęściej w lokalu Schmucka, zaś w 2. poł. XIX wieku w lokalu Neclów.

Ważną gałąź gospodarki leśnej stanowiło także łowiectwo. W pierwszym okresie pruskiego panowania polowano głównie na wilki, które czyniły ogromne spustoszenia w kartuskim objeździe leśnym. Polowania organizowane były przez wilczy urząd, którego siedziba mieściła się w Jodłownie. Łowy polegały na naganianiu wilków do specjalnie ogrodzonych rewirów leśnych. Utworzono je na wschód od Jodłowna oraz na południe od Kartuz. Istniały jeszcze w latach 20. XIX w.

p=.
Obraz Józefa Chełmińskiego z 1883 r. "Napad wilków"

Polowania na inne zwierzęta najczęściej były wydzierżawiane na kilka lat. Sezon łowiecki trwał w ściśle wyznaczonym czasie. Za nieprzestrzeganie terminów groziły dotkliwe kary pieniężne. Najwyższe, wynoszące 30 talarów groziły za upolowanie jelenia w innym terminie niż wyznaczony. 20 talarów groziło za daniela, za sarnę, bażanta, łabędzia, głuszca ? 10 talarów.

h3. Utworzono Nadleśnictwo Kartuzy

Kolejne istotne podziały leśne w obrębie rejencji gdańskiej przeprowadzono w latach 1868-1872. W 1868 r. zostało utworzone Nadleśnictwo Kartuzy. Stworzono je z północno-wschodniej części Nadleśnictwa Mirachowo (obchody: Bilowo, Kossowo i Sianowska Huta) oraz z zachodniej Nadleśnictwa Jodłowno (obchody: Dąbrowa, Dzierżążno, Kartuzy, Kolańska Huta i Zielony Dwór ? obecnie Leśnictwo Uniradze). W 1893 r. uszczuplono jego obszar przekazując Zielony Dwór i Kolańską Hutę do Nadleśnictwa Bukowa Góra (obecnie Nadleśnictwo Kościerzyna).

Nadleśnictwo Kartuzy podzielono na następujące obszary ochronne: Bilowo, Dąbrowa, Dzierżążno, Kartuzy, Kossowo, Smętowo, Sianowo, Smolne Błoto. Taki podział panował aż do końca panowania pruskiego.

Utworzono fiskus leśny oraz Komisję Kolonizacyjną. Funkcjonowanie obu tych jednostek miało doprowadzić do wywłaszczenia Kaszubów z ich lasów, jezior, rzek. Na początku XX wieku rozpoczęto stopniowe zalesianie gruntów wykupionych w okolicach Drozdowa oraz majątku Przewóz.

Dane z 1883 r. wskazują, że w kartuskich lasach dominowały sosny i modrzewie ? obejmowały aż 4 547 ha. Drugie miejsce zajmował drzewostan bukowy, rozpościerający się na powierzchni 1 581 ha. Na początku XX wieku Nadleśnictwo Kartuzy liczyło 6 278 ha, z czego 5 355 ha stanowiły lasy, 171 ha wody, 723 ha pola i pastwiska oraz 28 ha nieużytki. Gatunkiem przeważającym była sosna.

h3. Ludwig Schneider pierwszym Nadleśniczym Nadleśnictwa Kartuzy

Warunkiem rozpoczęcia kariery urzędniczej w administracji leśnej było odbycie służby wojskowej. Wówczas można było pełnić funkcje: pomocnika leśnego lub gajowego, a przed upływem 11 roku służby, składano egzamin uprawniający do zajmowania stanowiska leśniczego, mistrza leśnego lub leśniczego rewirowego. Dalsza kariera w administracji leśnej była możliwa jedynie po ukończeniu studiów. Zaczynała się od stanowiska leśnego referendarza. Kolejnym etapem było stanowisko asesora. Awans asesora na stanowisko nadleśniczego zależał od jego zaangażowania w prace dla dobra lasów.

Pierwszym nadleśniczym Nadleśnictwa Kartuzy został urodzony w 1834 r. na terenie Brandenburgii Ludwig Schneider. Od 21 lutego 1856 do 30 czerwca 1868 pełnił służbę w korpusie konnych strzelców polnych. Nadleśnictwo objął w 1868 roku, po zakończeniu służby. Zarządzał kartuskimi lasami aż do 1890 r. To za jego urzędowania zbudowano nową siedzibę nadleśnictwa przy ul. Jeziornej. Do jej budowy przystąpiono latem 1883 r. Zabudowania obejmowały: dom mieszkalny, stajnię z wozownią, stodołę, drewutnię, wychodek oraz studnię.

W latach 1890-1900 nadleśnictwem kierował nadleśniczy Ulrich. Kolejnym został O. Hermann, który sprawował swoją funkcję aż do odzyskania przez Polskę niepodległości.

(oprac. na podst. Nadleśnictwo Kartuzy. Historia i współczesność, Kartuzy 2008, s. 31-51.)