Nie słychać już klapania i trelowania. Czy głuszec wróci w kartuskie lasy?

Klapanie, trelowanie, korkowanie, szlifowanie głuszca jeszcze 60 lat temu rozlegało się w kartuskich lasach. Odgłosy te można było usłyszeć zwłaszcza w rezerwacie Kurze Grzędy powstałym m.in. w celu ochrony tego ptaka. Jednak głuszec wymarł tu w latach 60 XX wieku.

Przed laty głuszce były ozdobą polskich lasów. Dziś jest ich w kraju zaledwie kilkaset. Wielka szkoda, bo to jeden z najpiękniejszych polskich ptaków i największy europejski przedstawiciel rzędu ptaków grzebiących, czyli popularnych kuraków. Głuszce przed laty żyły także w kartuskich lasach.

Jeszcze pół wieku temu na Pomorzu można było zobaczyć głuszca i usłyszeć jego charakterystyczne odgłosy. Klapanie, trelowanie, korkowanie lub szlifowanie rozlegały się podczas okresu godowego tego kuraka także w kaszubskich lasach. Sama nazwa "głuszec" wywodzi się stąd, że podczas godowego śpiewu (szlifowania) ptak staje się na kilka sekund głuchy. Ten fakt był wykorzystywany przez myśliwych - wtedy najłatwiej było podejść do głuszca.

[WIDEO]383[/WIDEO]

Jak wskazują dane zamieszczone w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt, w dwudziestoleciu międzywojennym w obrębie dawnego woj. pomorskiego populacja głuszca liczyła ok. 300 osobników. Po wojnie zarejestrowano tu 650-700 osobników, a już na początku lat 60-tych ich liczba zmniejszyła się prawie o połowę. Badania ankietowe z lat 1976-77 wykazały drastyczny zanik głuszców pomorskich, a także wygaśnięcie ich tokowisk w rejonie gdańskim. Pod koniec lat 80. jedynie 6 ptaków odnotowano w byłym woj. słupskim.

h3. Strażnik głuszca w Kurzych Grzędach

Właśnie dla ochrony miejsc lęgowych i tokowisk głuszca powstał pierwotnie w 1916 r. w centralnej części Lasów Mirachowskich największy rezerwat przyrody w Nadleśnictwie. Rezerwat ten ponownie utworzono w 1957 r. - zyskał on nazwę ?Kurze Grzędy?.

Torfowisko wysokie wraz z otaczającym je lasem, cztery niewielkie jeziora dystroficzne, obrzeżone wąskim pasem roślinności, tworzyły bardzo dobre warunki do bytowania głuszca. Ptaki te wychowują młode i prowadzą tokowiska zwykle w pobliżu torfowisk lub strumyków o żwirowatym dnie, gdzie znajdują wodę. Preferują bory bagienne, sosnowe - takie właśnie są Kurze Grzędy.

W latach 60-tych głuszec miał tu nawet swojego strażnika. Zdzisław Nosewicz, emerytowany nadleśniczy Nadleśnictwa Kartuzy, opowiada, że w obrębie Leśnictwa Mirachowo zatrudniona była specjalna osoba, która obserwowała głuszce. W Kurzych Grzędach żyło wówczas jeszcze 10 osobników tego ptaka.

- Emerytowany podleśniczy zajmował się ochroną i obserwacją ginącej populacji głuszca - mówi Zdzisław Nosewicz. - Strażnik głuszców obserwował ptaki, liczył, ile występuje ich na danym terenie, czy wyprowadzane są lęgi, jaka jest przeżywalność młodych kuraków, czy ich jaja nie są niszczone przez kuny i lisy.

W roku 1969 liczba głuszców zmniejszyła się do 5. W 1970 nie było już w naszych lasach żadnego głuszca.

Jaka jest tego przyczyna? Jak podkreśla nadleśniczy Nadleśnictwa Kartuzy Elżbieta Gostkowska, mają na to wpływ zmiany, jakie nastąpiły w naturalnym środowisku bytowania głuszca, m.in. na skutek rozwoju infrastruktury, osadnictwa i turystyki. Do tego doszła także presja drapieżników naziemnych i skrzydlatych na lęgi oraz na samice podczas wysiadywania jaj. Głuszce były też cennym trofeum podczas polowań.

- Zdecydowanie nasiliła się tym samym penetracja ostoi głuszca przez ludzi. Głuszcom nie sprzyja też nadmierna liczba małych drapieżników, na przykład lisa rudego, kun i często kruków - tłumaczy nadleśniczy. - Głuszec gnieździ się i składa jaja na ziemi, dlatego zarówno jaja, jak i młode, były łatwym łupem dla drapieżników. Ponadto w tak małej populacji głuszca było ogromne ryzyko chowu wsobnego, co wiązało się z problemami genetycznymi.

h3. Coraz mniej głuszców

Liczebność głuszca w Polsce i na całym kontynencie kurczy się cały czas. Obecnie szacuje się, że w naszym kraju żyje 500 osobników w czterech izolowanych populacjach: w Puszczy Augustowskiej, Borach Dolnośląskich, Karpatach Zachodnich oraz Puszczy Solskiej i Lasach Janowskich. To dramatycznie mało. Dlatego leśnicy i przyrodnicy aktywnie działają, by ratować ginące gatunki.

W 1995 r. objęto głuszca ścisłą ochroną gatunkową. Wokół tokowisk głuszców zaczęła obowiązywać strefa ochronna: cały rok w promieniu 200 metrów, a od 1 lutego do 31 maja w promieniu 500 metrów od tokowiska. Nieco nadziei dla polskich głuszców przynoszą programy reintrodukcji.

Obecnie istnieją trzy placówki zajmujące się hodowlą i reintrodukcją głuszca. Najważniejszą jest hodowla wolierowa na Jaworzynce, prowadzona przez Nadleśnictwo Wisła oraz Park Dzikich Zwierząt w Kadzidłowie, hodowla wolierowa w Brzózie Królewskiej, prowadzona przez Nadleśnictwo Leżajsk i Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie. Powodzeniem zakończyły się próby wprowadzania tego ptaka na siedliska ich pierwotnego występowania w Beskidzie Śląskim, ale wciąż jeszcze istnieją problemy z drapieżnictwem i adaptacją wychowanych przez człowieka osobników do naturalnych warunków.

W latach 80 i 90-tych XX wieku w Europie wypuszczanych było po kilkaset ptaków pochodzących z hodowli wolierowych, jednak efekty tych działań nie były zadawalające ? większość ptaków ginęła podczas pierwszych tygodni po wypuszczeniu, a najważniejszym czynnikiem decydującym niepowodzeniu programów było drapieżnictwo. Chociaż część ptaków przeżyła w naturze ponad rok i przystąpiła do rozrodu, to przeżywalność piskląt była zbyt niska, aby możliwe było utworzenie stabilnej populacji.

h3. Głuszec wróci do Kurzych Grzędów?

- Aby głuszec zadomowił się w mirachowskich lasach, musiałyby zaistnieć ku temu specjalne warunki - mówi Elżbieta Gostkowska. - W naszych lasach żyje bardzo dużo lisów i kun, a także kruków. Ich liczba musiałaby zostać znacznie zmniejszona, wówczas dopiero moglibyśmy pomyśleć o reintrodukcji.

Potwierdzają to przeprowadzone prace badawcze dotyczące potencjalnego wsiedlenia głuszca w Nadleśnictwie Kartuzy, które zlecono w 2009 roku prof. Bogusławowi Bobkowi z Zakładu Ekologii, Badań Łowieckich i Ekoturystyki w Krakowie.

W Kurzych Grzędach założono gniazda z jajami kurzymi imitujące potencjalne lęgi głuszca. Nad gniazdami umieszczono aparaty fotograficzne z detektorem ruchu działającym na podczerwień. W ciągu 12 dni zostało tam zniszczonych 70% gniazd. Udział kun w niszczeniu gniazd wynosił 93%, a lisa 7%.

- Na terenach wytypowanych jako miejsca planowanej reintrodukcji konieczna byłaby redukcja i stałe monitorowanie drapieżników oraz przeprowadzenie analizy zmian środowiska bytowania głuszców - podkreśla nadleśniczy. - Bardzo chcielibyśmy powrotu tego pięknego ptaka w mirachowskie lasy, ale jak widać jest to mało realne.

(oprac. na podst. materiałów dostarczonych przez Nadleśnictwo Kartuzy)